مبلغان دینتبلیغ یکی از اساسی‌ترین ابزار نشر دین اسلام بوده و امری است که خداوند پیامبران خود را به آن مامور کرده است و در آیات قرآنی آنها را به عنوان مبلغ معرفی کرده است. در عصر حاضر مبلغین اسلام با استفاده از ابزار هوشمند و فضای مجازی توانسته‌اند در رساندن معارف اسلامی به تمام نقاط کره زمین موفقیت‌های چشم‌گیری داشته باشند و گستره تبلیغ را فراتر از تبلیغ چهره به چهره بالا برده‌اند. فهرست مندرجات۲ - ابزار نشر دین ۳ - انبیای الهی مبلغان دین ۴ - ارزش تبلیغ ۵ - حکمت‌های تبلیغ ۶ - شیوه‌های تبلیغ ۶.۱ - انذار و تبشیر ۶.۲ - تبلیغ عملی ۶.۳ - استغفار طلبی ۶.۴ - دعا ۶.۵ - نامه‌نگاری ۷ - پیروی علماء از روش تبلیغ پیامبر ۷.۱ - تبلیغ با فناوری ۷.۱.۱ - فرصت تبلیغ جهانی ۷.۱.۲ - ابزار تبلیغ جهانی ۸ - امتیازات تبلیغ شیعی ۸.۱ - استفاده از سیره معصومان ۸.۲ - بهره‌مندی از متون غنی ۸.۳ - تبلیغ در بستر نهضت عاشورا ۹ - علما و تبلیغ ۹.۱ - ارزش تبلیغ علما ۹.۱.۱ - نظر امام خمینی ۹.۱.۲ - فرهنگ‌سازی علما ۹.۱.۲.۱ - موانع فرهنگ‌سازی ۱۰ - روش‌های تبلیغی در گذشته ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - معنای تبلیغتبلیغ یعنی رساندن از ریشه (بلغ) به معنای، رسیدن به حدّ کمال، [۱]
فرهنگ لاروسی، ج۱، واژه البلاغ.
تبلیغ رساندن پیام به طور کامل به مخاطب است، به طوری که در جریان روند این روش یک نوع فرهنگ در مخاطب و در جامعه مورد خطاب و مورد نظر پیام تبلیغی پدیدار شود.مبلّغ به معنای کسی است که امر تبلیغ به عهده او گذاشته شده و مامور است به رساندن آن پیام به فرد یا اجتماع مورد نظر. ۲ - ابزار نشر دینتبلیغ یکی از اساسی‌ترین ابزار نشر دین اسلام بوده و امری است که خداوند پیامبران خود را به آن مامور کرده است و در آیات قرآنی آنها را به عنوان مبلغ معرفی کرده است. «... الذین یبلغون رسالات الله و یخشونه...»،«یا ایها الرسول بلغ ما اُنزل الیک من ربک...» . ۳ - انبیای الهی مبلغان دینبر اساس بسیاری از آیات قرآن کریم انبیای الهی به عنوان مبلغ دین الهی معرفی شده‌اند و پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز یکی از مبلغین دین الهی بوده و متن پیام تبلیغی آن حضرت قرآن‌کریم است. بر این اساس ادیان الهی و دین اسلام بر اساس و محور تبلیغ بوده است، لذا تبلیغ یک امر الهی و دارای ارزش بسیار والایی است و در روی زمین قدمتی بس دیرین دارد. و امروزه نیز یکی از مؤثرترین شیوه‌های القاء فرهنگ‌ها و پیام‌ها محسوب می‌شود. پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مرحله اول خودش عهده‌دار امر مهم تبلیغ بوده و شخصا افرادی را مامور ابلاغ پیام الهی به شهرهای مختلف می‌فرستاد. و به وسیله این ابزار مهم به ترویج احکام اسلام اقدام می‌نمود و برای این امر ارزش والایی قائل بود و امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) را چندین بار به تبلیغ اسلام مامور نمود و از عملکرد آن حضرت اظهار رضایت نمود، از جمله آن حضرت را برای تبلیغ احکام به یمن فرستاد. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در آغاز کار خویش دین اسلام را شخصاً و با سختی و در اطراف شهر مکه و اطراف دره‌های کوه‌های مکه تبلیغ می‌نمود و چون تبلیغ مخفیانه بود، محل تبلیغ را عوض می‌کرد، مدتی در مکه از منزل ارقم، به عنوان دار التبلیغ استفاده می‌کرد. [۸]
آیتی، محمد ابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام، ص۷۸ـ۷۹، چ ششم، تهران، دانشگاه، ۷۸.
۴ - ارزش تبلیغارزش تبلیغ را پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وقتی علی (علیه‌السّلام) را به یمن اعزام می‌فرمود چنین تبیین می‌فرماید: ای علی قسم به خدا، هر کس را خداوند به برکت تبلیغ تو هدایت فرماید و به دست تو به اسلام گرایش پیدا کند، بهتر است برای تو از هر چیزی که خورشید بر آن طلوع و غروب می‌کند، اگر یک نفر در این راه ایمان بیاورد پاداش و اجر آن برای تو در آخرت بسیار ارزشمندتر از تمامی موجوداتی که خورشید به آنها می‌تابد تا قیامت ولایت تو بر اوست. (یعنی پاداش این کار تو معادل تمام پاداش کسانی است که تا قیامت اعمال صالح انجام می‌دهند.) ۵ - حکمت‌های تبلیغتبلیغ برای رساندن پیام الهی است و حکمت‌های زیادی در آن نهفته است، چنان که در تاریخ برای آن نمونه‌های بسیاری ذکر شده است. بهترین حکمتی که برای تبلیغ می‌توان تصور کرد این است که خداوند متعال پیامبران خود را بدان مجهز کرده است. در امر تبلیغ، خصوصاً در روش حضوری و ارتباط مستقیم و بلاواسطه با مخاطب اسراری نهفته است که مخاطب را تحت تاثیر شدید و وافی قرار می‌دهد و ارتباط مستمر را با مخاطب برقرار می‌سازد، چنان که در گذشته تاریخ اسلام چنین بوده است، خصوصاً اگر مبلغی با ویژگی‌های برتر و اوصاف نیکی در میان مخاطبین به تبلیغ بپردازد. [۱۰]
آیتی، محمد ابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام، ص۱۴۵ـ ۱۴۸، چ ششم، تهران، دانشگاه، ۷۸.
۶ - شیوه‌های تبلیغچنانکه در طول تاریخ برای امر تبلیغ شیوه‌های کاربردی و موثری بوده است و در دین اسلام نیز به این شیوه‌ها، خصوصاً در قرآن به این اشاره شده است. ۶.۱ - انذار و تبشیریکی از شیوه‌های تشویقی که در قرآن از آن به انذار و تبشیر تعبیر شده است و از انبیای الهی به عنوان مبشرین و منذرین یاد شده است. انذار به معنای ترساندن و از پیامبران با عنوان منذرین در قرآن یاد شده است. پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) هم از شیوه «تبشیر»، «مژده» و هم از شیوه «انذار» «ترساندن» در تبلیغ خود استفاده می‌کردند و با هر کس و هر قومی به فراخور حال او برخورد می‌کردند. آیاتی که در قرآن به مؤمنین بشارت پاداش‌های بزرگ را می‌دهد، از جمله روش‌های تبشیر قرآن است که پیامبر به مردم ابلاغ می‌نمود و آیاتی که پیام‌های ترساننده از آتش خشم الهی و دوزخ را می‌رساند از جمله پیام‌های تنذیری است که پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) ابلاغ کرده است. (مانند آیاتی که در توصیف بهشت به عنوان جایگاه ابدی مؤمنین و جهنم به عنوان جایگاه کافران و گناه‌کاران و یا درباره جهنم بیان شده است.) ۶.۲ - تبلیغ عملیاز جمله شیوه‌هایی که پیامبر اکرم به کار برده است در راه تبلیغ دین، عملکرد خودش بوده، یعنی از طریق عمل خود و رفتار خود دین الهی را تبلیغ کرده است، مثلاً در منابع تاریخی آمده است که حضرت اخلاق کریمانه و متواضعانه داشته است و قرآن نیز این ویژگی منحصر به فرد آن حضرت را یکی از روش‌های مهم گسترش اسلام می‌شمارد و می‌فرماید: «... فبما رحمةٍ من الله لنت لهم و لو کنت فظاً غلیظ القلب لا نفضُّوا من حولک فاعف عنهم و استغفرهم و شاورهم فی الامر...». اخلاق نرم و نیکوی آن حضرت جذبه خاص و بی‌نظیری داشت چنان که قرآن می‌فرماید: «... انک لعلی خلق عظیم...».در این آیه به چند روش که پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) در تبلیغ خود بدان‌ها عمل می‌فرمود اشاره شده است. از جمله بخشش که پیامبر از جرم مردم بخشش می‌نمود و گذشت داشت و این روش در تشویق قلوب و گرایش آنها به اسلام بسیار مؤثر بود. ۶.۳ - استغفار طلبی۳. شیوه دیگرش که در این آیه اشاره شده است: استغفار نسبت به مردم بود یعنی برای آنها از خداوند طلب مغفرت می‌نمود، این شیوه نیز، دل آنها را نسبت به پیامبر و اسلام نزدیک‌تر می‌نمود، به طوری که به پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) عشق می‌ورزیدند و از جان خویش در راه او می‌گذشتند. ۶.۴ - دعا۴.شیوه دیگری که در آیات قرآن به آن اشاره شده است، این است که پیامبر به مردم دعا می‌کرد و درود می‌فرستاد که برای آنها بسیار مسرّت بخش بود «... و صل علیهم...». «... ان صلاتک سکن لهم...»؛ای پیامبر دعا کن برای آنها که دعای تو در حق آنها مایه آرامش خاطرشان است. ۶.۵ - نامهنگارییکی از شیوه‌هایی که پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) استفاده کرد فرستادن نامه بود، و تبلیغ خود را منحصر به افراد اطراف خود نمی‌کرد بلکه با ارسال نامه یا ارسال پیک و مبلغین توانمند، به ارشاد و هدایت مردم می‌پرداخت. ۷ - پیروی علماء از روش تبلیغ پیامبرعلمای اسلام نیز این روش‌ها را در تبلیغ دین اعمال می‌کنند و بکار می‌گیرند، تمام روش‌های فوق که ذکر شده توسط علمای اسلام به عنوان روش پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) بهترین روش به کار گرفته شده و در راه ترویج اسلام مؤثر بوده است. علمای اسلام در گذشته و حال در ایام مخصوص و در هر فرصت به دست آمده از سیره و روش پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) و اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) عصمت و طهارت که مبلغان الهی و برترین الگوها بوده و هستند در تبلیغ اسلام و تبیین احکام اسلامی تبعیت نموده و به آن تاسی نموده و می‌کنند. ۷.۱ - تبلیغ با فناوریروشهای دیگری نیز که از جمله روش جدیدی است که باید به کار برده شود روش استفاده از ارتباطات و ابزار ارتباطی است که از طریق ابزار و تکنولوژی‌های جدید و مدرنیته در خدمت فرهنگ و تبلیغ قرار گرفته است. ۷.۱.۱ - فرصت تبلیغ جهانیاگر چه این ابزارهای ارتباطی توسط استعمارگران و دشمنان اسلام به منظور محو اسلام و ارزش‌های جوامع اسلامی به وجود آمده است، ولی می‌توان از این ابزارها با استفاده صحیح و بهینه، نتیجه مثبت به بار آورد و از طریق، ماهواره و اینترنت و وسایل صوتی و تصویری، شبکه‌های ارتباطی دیگر، چهره واقعی اسلام را به راحتی به جهانیان که تشنه معارف دینی هستند عرضه نموده و تبلیغ کرد و این ابزار وسیع و جهانی را در خدمت فرهنگ اسلامی مورد استفاده قرار داد. ۷.۱.۲ - ابزار تبلیغ جهانیاز جمله ابزارها که در اثر تبلیغ می‌توان از آن بهره گرفت آموزش و یادگیری علوم و مباحث جدید و زبان‌های خارجی است که باید مبلغان به این سلاح کاربردی تاثیرگذار مسلح شوند، چون روش حضوری و تبلیغ و ارتباط مستقیم با مخاطب تاثیر بسیار مهمی در تبلیغ و ترویج دین دارد که باید به کار گرفته شود و امروز حوزه‌های علمیه به این مهم در حد محدودی پرداخته‌اند که باید گسترده شود که از آرزوهای رهبر معظم انقلاب می‌باشد. ۸ - امتیازات تبلیغ شیعیتبلیغ شیعه دارای امتیازات بسیار برجسته و ویژه است ۸.۱ - استفاده از سیره معصوماناز جمله این ویژگی‌های برجسته استفاده از سیره معصومان در امر تبلیغ است، چون متون شیعه به برکت آثار امام معصوم از لحاظ محتوا و الگو دهی غنی است، چون هم سیره معصومان در پیش روی ماست و هم دیدگاه‌های علمی و نورانی آنها در تمام موضوعات فرهنگی، هنری، علمی و اجتماعی و اقتصادی، لذا غنای تبلیغ شیعه از این جهت بی‌نظیر است. ۸.۲ - بهره‌مندی از متون غنیفراگیر بودن متون حدیثی شیعه از امتیازات دیگر است که وقتی به درستی به مخاطب رسانده شود نور کلام آنها تاثیر مهمی در روح مخاطب داشته و به هدایت او می‌انجامد.(مجموعه بحار الانوار مجلسی که مملو از نکات برجسته درباره سیره معصومین است.) ۸.۳ - تبلیغ در بستر نهضت عاشورایکی از امتیازات مهم تبلیغ شیعه، وجود اسوه‌هایی نظیر نهضت عاشور است، نهضت عاشورا یکی از اساسی‌ترین عناصری است که مایه پویایی تبلیغ شیعه شده است، و اصولاً تمسک به اهل بیت از امتیازات منحصر به فرد تبلیغ شیعه است که سبب پویایی بوده، اجتهاد و ولایت در تشیع نیز از درون مایه‌های حیاتی تبلیغ شیعه است که در هیچ یک از فرقه‌های اسلامی این برجستگی وجود ندارد. [۳۸]
ر. ک: شهید مطهری، ولاءها و ولایتها، ص۸۹الی۹۲، چ ششم، تهران، صدرا، ۱۳۷۰.
۹ - علما و تبلیغبا استفاده از این ابزارها که در تبلیغ علمای اسلام به کار گرفته شده است، دین اسلام زنده و پویا بوده است، چنان که اسلام ناب در جهان امروز توسط تبلیغ علمای اسلام پایدار است، علما با به کارگیری روش‌های متعدد و شیوه‌های تبلیغی، تمام جزئیات و احکام اسلام را در مناطق دوردست (قبل از دوره پیدایش ابزار ارتباطی فعلی) به طور مستقیم و حضوری تبلیغ می‌نموده و مردم را با احکام اسلام آشنا می‌کردند، به طوری که فرهنگ اسلام در تمام عرصه‌های زندگی مردم غالب شده و رایج گردیده است. ۹.۱ - ارزش تبلیغ علمااگر حضور و تلاش و تبلیغ علما به طور مستمر در طول تاریخ نبود، تمام آثار اسلام و مظاهر از بین می‌رفت و در اثر حوادث تاریخی نابود می‌شد، تبلیغ دین و عرفی شدن فرهنگ اسلام با تلاش علمای شیعه بوده است. و علمای شیعه در این راه حقیقتاً تلاش بسیار سرسختانه و جدی همراه با ایثار‌گری‌ها و جان‌نثاریها بوده است. ۹.۱.۱ - نظر امام خمینیحضرت امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) در این‌باره می‌فرماید: تردیدی نیست که حوزه‌های علمیه و علمای متعهد در طول تاریخ اسلام و تشیع، مهم‌ترین پایگاه محکم اسلام در برابر حملات و انحرافات و کج‌رویها بوده‌اند... صدها سال است که روحانیت اسلام تکیه‌گاه محرومان بوده است، همیشه مستضعفان از کوثر زلال معرفت فقهای بزرگوار سیراب شده‌اند... در هر نهضت وانقلاب الهی و مردمی، علمای اسلام اولین کسانی بوده‌اند که بر تارک جبین‌شان خون و شهادت نقش بسته است. ۹.۱.۲ - فرهنگ‌سازی علماآری این تلاش‌ها، آثار و برکات عینی بی‌شماری داشته است که در این مجال به تفصیل قابل بیان و احصاء نیست. فرهنگ‌سازی در لایه‌های مختلف اجتماعی، به طوری که علما با امر تبلیغ تمام آداب و سنن اجتماعی گذشته را تبدیل به فرهنگ و آداب و رسوم اسلامی کرده‌اند که مسلمانان از بدو تولد این آداب را تا آخر عمرشان به کار گرفته و رعایت می‌کنند، چون مراحل ایجاد یک فرهنگ و فرآیند فرهنگ سازی و تبدیل و جایگزین نمودن فرهنگ جدید، (خصوصاً فرهنگی که دارای آداب و سنن و فرائض ویژه‌ای است) کاری بس دشوار و طاقت‌فرسا است که هم احتیاج به زمان طولانی و هم نیازمند امکانات بی‌شماری است، در جهت فرهنگ سازی در ساختار جامعه‌ای اسلامی، این کارکردها بر عهده علمای اسلامی بوده است، در راه فرهنگ سازی موانعی به وجود می‌آید. ۹.۱.۲.۱ - موانع فرهنگسازیموانعی نیز بالذات در جامعه‌ای که باید ساختار فرهنگی آن تغییر یابد وجود دارد که هم باید موانع ذاتی محو و از راه برداشته شود و هم موانعی که عارضی است باید در این جریان از بین برود تا زمینه‌های رشد یک فرهنگ بستر سازی شود و مخاطرات عظیم که در این راه وجود دارد، برداشته شود. تمام این کارکردها برعهده علمای شیعه بوده است. در این مسیر علمای شیعه شرایط سختی را تحمل نموده‌اند، گاهی شرایط، تقیه [۴۰]
جعفری، سیدحسین محمد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه سید محمد تقی آیت اللهی، ص۳۴۴، چ هفتم، تهران، دفتر نشر فرهنگی اسلامی، ۱۳۷۳.
[۴۱]
ر. ک: رسول جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، چ سوم، تهران، سازمان تبلیغات، ۷۱، ص۱۲۷.
[۴۲]
ر. ک: رسول جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، چ سوم، تهران، سازمان تبلیغات، ۷۱، ص۲۴۸
و گاهی شرایط سخت‌تر از آن حاکم بوده است ولی همه شرایط برای علمای شیعه قابل تحمل بوده و با توجه به این بردباری تحسین برانگیز علمای شیعه بوده است که ما امروز آثاری از اسلام را در بین جوامع مختلف می‌بینیم، علمای اسلام در تمام دوره‌های تاریخی و در بین تمام نسل‌های بشری در جوامع مختلف حضور یافته و با درک شرایط زمانی و به حسب درک و مقتضیات زمانی، به تدریج به حفظ دین همت نموده‌اند.۱۰ - روش‌های تبلیغی در گذشتهدر گذشته‌های دور روش تبلیغ غالباً از طریق ارتباط مستقیم با مخاطب انجام می‌گرفت و عمده طبقات اجتماعی قدرت یادگیری و خواندن را نداشتند، لذا تنها وسیله آموزش دین به طور شفاهی و با روش سنتی موعظه و منبر بوده است. علما با این شرایط خود را وفق می‌دادند و با تشکیل کلاس‌های قرآن و مکتب خانه‌ها در مناطق مختلف هم قرآن یاد می‌دادند و هم احکام اسلام را آموزش می‌دادند و تمام احکام را در عرف مردم زنده می‌داشتند، مبلغان اسلام همان شرایط را که در مبلغان بزرگ اسلام از پیامبر تا امامان معصوم بود، باید در خود ایجاد کرده تا در راه تبلیغ موفقیتی نظیر موفقیت آنها کسب کنند و از نتایج به دست آمده در طول تاریخ و از اوصافی که ما در علمای اسلام سراغ داریم، این شرایط در آنها بوده است وگرنه از اسلام ناب و راستین تا این عصر با وجود هجمات بسیار سخت چیزی باقی نمانده بود. همین انقلاب اسلامی که ما به برکت آن طلوع اسلام را در دنیا مشاهده می‌کنیم یکی از آثار و برکات تبلیغ علمای راستین و بزرگی چون امام خمینی و یاران مخلص او به وجود آمده و شکل گرفته است که خود منشا آثار و برکات بی‌شماری در جهان شده است. ۱۱ - پانویس۱۲ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مبلغان و پیام‌آوران دین، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۵/۰۴ رده‌های این صفحه : شیوه‌های تبلیغ دین | مبلغان دینی
|